نقوش فرش ایران و نگاره های تزیینی آن و از همه مهمتر مفاهیم بنیادی و شاید هم راز آمیز آن ها، از جمله مباحث فرش ایران می باشد که در طی چند دهه ی اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
در خصوص طبقه بندی صحیح و اصولی طرح های فرش ایران و همچنین مبانی بنیادی آن تا چند سال اخیر کار چندانی صورت نگرفته بود، اما به تدریج مطالعات انجام شده به ویژه توسط کارشناسان و محققین ایرانی که متاسفانه هنوز از طرفداران زیادی برخوردار نیست، می رود تا دنیای جدیدی از طبقه بندی علمی – هنری طرح های فرش ایران را ارائه دهد. از برکت بسیاری از این مطالعات در برخی موارد رمز پردازی و نمادگرایی نقوش فرش ایراننیز آشکار گشته و نتایج حاصله افزون بر سایر دلایل، بر ارزش های هنری فرش ایرانی افزوده است. قبل از پرداختن به مباحث جدیدی که در طی سال های اخیر برای طبقه بندی فرش های ایران مورد توجه قرار گرفته و همچنین مروری بر نظریات کارشناسان غربی در مورد نقشه های فرش ایران، به معرفی یک طبقه بندی قدیمی از طرح های فرش ایران می پردازیم که بیش از دو دهه از عمر آن می گذرد و می توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و تولید کنندگان فرش قرار گرفته و در مدارس و دانشگاه ها نیز به عنوان طبقه بندی اصلی طرح های فرش ایران معرفی می گردد. در این طبقه بندی بدون توجه به دلایل شکل گیری و پیدایش طرح ها و نقش ها حتی ریز نقش های مورد استفاده در فرش، فقط با توجه به نوع آرایه ها و تزیینات طرح و همچنین اشکال تقلیدی به کار رفته و حتی با توجه به نوع تقسیم بندی متن فرش و جای گیری اشکال و تصاویر در آن ها به دسته بندی طرح های فرش ایران پرداخته اند و سپس با قیاس کلیه ی طرح های سایر فرش ها و توجه به وجود مشترک طرح در هر فرش با طبقه بندی مذکور، به اصطلاح تمامی طرح های فرش ایران را در این فهرست گنجانیده اند. در این جا با این طبقه بندی آشنا می شویم بر اساس این طبقه بندی کلیه طرح های فرش ایران به ۱۹ گروه اصلی طبقه بندی و هر یک نیز به چند شاخه ی کوچک تر تقسیم می گردند. که عبارتند از:
گروه ۱- طرح های آثار باستانی و ابنیه اسلامی
کلیه ی طرح هایی که ملهم از نقوش و اشکال تربیتی بناها عمارات و کاشی کاری های آن ها می باشند در این گروه جای دارند. البته طراحان فرش در برخی از طرح های اصلی نقوش این بناها حسب سلیقه ی خود تغییراتی را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملا حفظ گردیده است. معروفترین طرح های این گروه عبارتند از:
گنبد مسجد شیخ لطف الله، سردر امامزاده محروق، گنبد مسجد امام، تخت جمشید، طاق بستان، مسجد جامع اصفهان و …
گروه ۲ – طرح های شاه عباسی
اساس کلیه طرح های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح ها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیق آن ها با اسلیمی ها،انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند. انواع طرح های این گروه عبارتند از لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و …
گروه ۳ – طرح های اسلیمی
قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش های منظم و بغایت سنجیده ی بندهای اسلیمی است. از آنجایی که اسلیمی خود دارای انواعی است لذا با توجه به نوع و شکل آن نیز می توان طرح های اسلیمی را طبقه بندی نمود. معروف ترین طرح آن اسلیمی دهان اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر بندِ اسلیمی به دو شاخه تقسیم شده و حالتی شبیه به فکین اژدها را به وجود می آورد. انواع مختلف طرح های اسلیمی عبارتند از اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی لچک و ترنج و …..
گروه ٤ – طرح های اقتباسی
گفته می شود اغلب طرح های این گروه شباهت زیادی با طرح های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آن ها را اقتباسی می نامند. مانند طرح های معروف به قفقازی و گوبلنی.
گروه ۵ – طرح های افشان
در این طرح کلیه بندها و نگاره های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند. به نحوی که به نظر می رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ برنداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمت های مختلف نقش به وجود آورده است. به عبارت ساده تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست، تمامی گل و برگ ها و بندهای موجود در طرح در متن فرش پراکنده و افشان شده اند. طرح های افشان اصولا به گونه ای طراحی می شوند که هیچ یک از گل و برگ ها قرینه نداشته و اصول قرینه نگاری در آن وجود ندارد. انواع مختلف طرح های افشان عبارتند از: افشان دسته گلی، افشانِ حیوان دار، افشان ختایی و …
گروه ٦ – طرح های واگیره ای (بندی)
طرح اصلی آن به گونه ای است که سرتاسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم تقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط و یا بندهایی به قسمت همجوار می پیوندد و به این ترتیب از به هم پیوستن این قسمت ها و بندهای آن ها كل طرح به وجود می آید. طرح های اصلی این گروه عبارتند از: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی و …
گروه ۷- طرح های بته ای (بته جقه)
کلیه طرح های این گروه بر مبنای کاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به تزیین متن و حاشیه فرش با بته جقه ها می پردازند. انواع مختلف طرح های بته جقه ای که هر یک به گونه ای شیوه یافته اند عبارتند از: بته میری، بته خرقه ای، بته قلمکار، بته کردستانی و …
گروه ۸ – طرح های درختی
در طرح های این گروه درخت و درختچه های کوچک و بزرگ به ویژه به صورت انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل داده اند و با اجزای دیگری ترکیب شده اند. معروف ترین طرح های این گروه عبارتند از: درختی سبزی کار و درختی حیوان دار.
گروه ۹ – طرح های ترکمن
طرح های ترکمن همگی در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته می شوند. معروفترین طرح های ترکمن در ایران که در این گروه نام برده می شوند، عبارتند از: غزال گز، قاشقی،آخال و …
گروه ۱۰ – طرح های شکار گاهی
بنیاد اصلی این گروه از طرح ها نمایش صحنه های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت های مختلف طرح یک سوارکار با وسیله ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است.
گروه ۱۱ – طرح های گل فرنگ
کلیه طرح های این گروه بر مبنای گل های طبیعی بویژه گل رز با رنگ های بسیار روشن نظیر ،زرد، آبی و سرخ می باشد. انواع طرح های گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ و …
گروه ۱۲ – طرح های قابی (خشتی)
متن فرش در این طرح ها به قسمت ها یا قاب های مختلفی تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ های مختلفی تزیین شده است. معروف ترین طرح های قابی عبارتند از قابی بختیار و قاب قرآنی.
گروه ۱۳ – طرح های گلدانی
ویژگی اصلی این طرح وجود یک یا چند گلدان در اندازه های مختلف است که تمام متن فرش را می پوشاند اما اغلب طرح های گلدانی دارای گلدانی بزرگ در یک طرف فرش هستند که شاخه های گل های آن تمام متن فرش را می پوشاند. معروفترین طرح های گلدانی عبارتند از: گلدانی هزار گل، گلدانی محرابی، گلدانی ظل السطانی.
گروه ١٤ – طرح های ماهی درهم
طرح ماهی در هم از قدیمی ترین و رایج ترین طرح های فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی با چهار برگ – ماهی در اطراف آن مشاهده می شود. طرح ماهی در هم در نقاط مختلف ایران به نام های مختلفی مشهور است. مهم ترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و ریزه ماهی.
گروه ۱۵ – طرح های محرابی
طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد مکان نمازگزاردن امام جماعت است. در این طرح ها معمولاً محراب را با تزییناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه های کوچک می پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می دهند. انواع طرح های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی،محرابی گلدانی و محرابی درختی.
گروه ١٦ – طرح های محرمات
در این طرح کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می گردد و درون این ردیف ها با نگاره هایی همچون بته جقه، انواع اسلیمی و یا ختایی و گل و برگ های دیگر تزیین می گردد. به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه می باشد. محرمات بته جقه ای معروف ترین طرح این گروه است.
گروه ۱۷ – طرح های هندسی
همانگونه که از نام طرح های این گروه پیداست کلیه نقوش این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه دار به وجود می آیند. مهم ترین انواع طرحهای هندسی عبارتند از: هندسی کف ساده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچک و ترنج و هندسی قابی.
گروه ۱۸ – طرح های ایلی و عشایری
این طرح ها عموما توسط عشایر ایران بافته می شوند و اغلب نگاره ها و تزیینات طرح ملهم از ذهن قالیبافان است. در این طرح ها قرینه بودن چندان معنا ندارد و حتی همین ویژگی و سادگی نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرح های این گروه است. طرح های فرش عشایر قشقایی،شاهسون ،بلوچ و … در این گروه جای می گیرند.
گروه ۱۹ – طرح های تلفیقی
طرح های این گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح های مختلف بوجود آمده است و ده ها و بلکه صدها نوع از آن را می توان در میان مناطق مختلف ایران مشاهده کرد. برخی از طرح های تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایی برخورداند. اما برخی از آن ها ناشی از تلفیق نابهنجار چند طرح می باشند. گونه های مختلفی از طرح های تلفیقی را می توان نام برد مانند لچک و ترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و …
منبع : پژوهش در فرش ایران مولف: تورج ژوله، یساولی